Ocenianie kształtujące, czyli jak oceniać, żeby wspierać ucznia?

Ocena - informacja zwrotna

Pamiętamy je z własnej praktyki szkolnej, a dziś wciąż często - zbyt często! - słyszymy od naszych uczniów i ich rodziców: opinie typu “uczę się, żeby nie dostać jedynki”, “żeby mieć chociaż tę trójkę”, “bo brakuje mi do paska” stanowią przykrą codzienność w polskich szkołach. Oceny traktowane są jako główny cel edukacji, choć tak naprawdę są jedynie narzędziem do osiągnięcia owego celu - rozwoju kompetencji kluczowych, nabycia wiedzy i umiejętności niezbędnych w samodzielnym życiu. 

Ocena ma być dla ucznia informacją zwrotną - wskazywać mu jego mocne strony oraz obszary, w których może się poprawiać. Funkcja ta określona jest zresztą ustawą: w Rozporządzeniu MEN z dnia 22 lutego 2019. w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania słuchaczy w szkołach publicznych czytamy: Ocenianie bieżące z zajęć edukacyjnych ma na celu (...) przekazywanie uczniowi informacji o jego osiągnięciach edukacyjnych pomagających w uczeniu się, poprzez wskazanie, co uczeń robi dobrze, co i jak wymaga poprawy oraz jak powinien dalej się uczyć (§ 12).

Tradycyjne oceny jako motywator zewnętrzny

Tradycyjny system oceniania często okazuje się pod tym względem niewystarczający. Koncentracja wyłącznie na zdobywaniu jak najlepszych ocen pociąga za sobą niewspółmierną do sytuacji presję, budzi negatywne, niepotrzebne emocje i napięcia w relacjach (np. na linii uczeń-nauczyciel, uczeń-rodzic, rywalizacja między uczniami). Ograniczona skala ocen nie jest ponadto w stanie oddać wszystkich niuansów wpływających na taki, a nie inny efekt pracy ucznia - nie odzwierciedla w pełni stanu jego wiedzy ani pracy włożonej w jej zdobycie.

Czym jest ocenianie kształtujące?

Poprzez ocenianie kształtujące rozumiemy system pracy dydaktycznej, który umożliwia uczniom bieżące pozyskiwanie informacji o przebiegu procesu uczenia się - mówiąc najprościej, nauczyciel “uczy, jak się uczyć”. Proces ten obejmuje następujące elementy:

• optymalizacja procesu uczenia się poprzez włączenie uczniów w jego kształtowanie

• przygotowanie uczniów do samooceny i oceny koleżeńskiej

• pomoc uczniom w zrozumieniu indywidualnych mechanizmów uczenia się i wypracowaniu własnych strategii nauki

Rola nauczyciela w modelu oceniania kształtującego

U podstaw oceniania kształtującego leży jak największa autonomia uczniów - badania neurobiologiczne wykazują, że najlepsze efekty procesu dydaktycznego osiągają ci uczniowie, którzy biorą osobistą odpowiedzialność za jego przebieg. Nauczyciel nie narzuca tu ani celu, ani środków do jego osiągnięcia, w zamian służąc uczniom radą i wsparciem oraz monitorując ich postępy. 

Przygotowanie nauczyciela do lekcji nie polega tu na planowaniu kolejnych czynności wykonywanych podczas zajęć, ale materiału, jaki uczniowie mają podczas nich opanować. W trakcie samych zajęć nauczyciel precyzuje określony cel, posługując się językiem ucznia. Ważne jest także zapewnienie uczniom poczucia bezpieczeństwa, które wzmacnia u nich motywację wewnętrzną i buduje pewność siebie potrzebną do samodzielnej pracy na zajęciach.

5 strategii oceniania kształtującego

Cele i kryteria sukcesu

Strategia ta polega na dokładnym określeniu tematu i celu zajęć oraz kryteriów sukcesu - czynników potwierdzających, że dany cel został zrealizowany. Przyjęte warunki należy zaprezentować uczniom i upewnić się, że wszyscy je rozumieją, a w trakcie lekcji - powracać do nich w celu monitorowania postępów w pracy.

Punktem wyjścia w planowaniu celu zajęć jest pytanie: po co uczę tego moich uczniów, do czego przyda im się dana wiedza, jak wykorzystają ją w przyszłości? Aby określone tą drogą cele były w pełni zrozumiałe dla uczestników zajęć, należy wyrazić je w języku ucznia, posługując się zwrotami typu “umiem…”, “znam…”, “rozumiem…”.

Podstawą dla określenia kryteriów sukcesu jest natomiast odpowiedź na pytanie: po czym uczeń pozna, że nauczył się tego, co miał do opanowania na danych zajęciach? Sformułowane w ten sposób kryteria oceny należy doprecyzować i wyjaśnić uczniom na początku zajęć, przed rozpoczęciem pracy.

Dialog

Zajęcia oparte o strategię dialogu stymulują ciekawość uczniów i zachęcają ich do samodzielnego poszukiwania informacji na dany temat. Prowadząc dialog nauczyciel odwołuje się do materiału omawianego na minionych lekcjach - np. poprzez porównywanie, wyszukiwanie różnic i podobieństw - co pomaga uczniom powtórzyć i utrwalić sobie zdobytą wiedzę.

Informacja zwrotna

Po wykonaniu zadań określonych w planie zajęć uczniowie otrzymują od nauczyciela wyczerpujący komentarz w odniesieniu do ustalonych kryteriów sukcesu, złożony z odpowiedzi na następujące pytania:

• co uczeń zrobił dobrze?

• co należy poprawić?

• jak można to poprawić?

• jak uczeń może się dalej rozwijać?

Istotą informacji zwrotnej nie jest ani krytyka, ani nadmierne chwalenie: prawidłowo sformułowany komunikat wzmacnia wewnętrzną motywację ucznia i zachęca go do dalszego świadomego działania.

Współpraca uczniów

Człowiek najlepiej uczy się w grupie, dlatego podczas pracy w zespole klasowym należy jak najszerzej wykorzystywać możliwości współpracy między uczniami. Model oceniania kształtującego zakłada tu m.in. wzajemne wyjaśnianie sobie omawianych zagadnień, wspólną pracę nad realizacją projektów, a także wzajemną ocenę i przekazywanie sobie informacji zwrotnej o wykonanej pracy.

Odpowiedzialność

Jak wspomnieliśmy wyżej, świadome wzięcie odpowiedzialności za proces dydaktyczny jest kluczowe dla finalnego sukcesu nauki w modelu oceniania kształtującego. W gestii nauczyciela leży wsparcie ucznia w dążeniu do samodzielnej kreacji procesu swojego uczenia się. Działania podejmowane w tym celu to m.in. budowa zainteresowania nauczanymi zagadnieniami poprzez ciekawą, angażującą formę zajęć, wskazywanie ich przydatności w życiu codziennym lub obecności w otaczającym nas świecie. W ramy odpowiedzialności wpisuje się również samoocena ucznia - samodzielna ewaluacja pracy stanowi dodatkowy czynnik motywacyjny.

Ocenianie kształtujące - wideoszkolenia Edumaster

Skorzystaj z oferty wideoszkoleń Edumaster, by poznać autentyczne doświadczenia nauczycieli związane z ocenianiem kształtującym oraz rozszerzyć swój warsztat pracy o wiele praktycznych narzędzi przydatnych w tym obszarze!

Ocenianie kształtujące w pracy nauczyciela

Dlaczego tradycyjne ocenianie nie działa?

Jak oceniać, by wspierać ucznia? Planowanie i realizowanie lekcji