Jak zapobiegać i zwalczać przemoc w szkole?
Każdy nauczyciel w toku swojej praktyki zawodowej staje przed koniecznością reakcji na akty przemocy szkolnej. Jak powinna wyglądać owa reakcja i jakie działania podjąć, by do zachowań przemocowych wśród uczniów dochodziło możliwie jak najrzadziej?
Od agresji do aktów przemocy
Przemoc definiujemy jako intencjonalne działanie jednej osoby wobec drugiej, które wykorzystując przewagę siły narusza prawa i dobra osobiste drugiej z osób. Działanie to może przybierać rozmaite formy: w obszarze tym wyróżniamy m.in. przemoc fizyczną, psychiczną, ekonomiczną, seksualną, a także opartą na zaniedbaniu.
Akty przemocy stanowią jeden z przejawów agresji - zjawiska złożonego, o szerokim spektrum, obejmujących ogół działań wymierzonych przeciwko innym osobom, grupom społecznym lub samemu sobie (autoagresja). Warto przy tym zaznaczyć, że brak działania również może być traktowany w tym kontekście jako działanie - przejaw agresji.
Nie każdy akt agresji jest aktem przemocy, ale w każdym przejawie przemocy występuje zachowanie agresywne.
Skąd bierze się agresja?
Żródła agresji i przemocy stanowią przedmiot zainteresowania filozofów, antropologów, psychologów i specjalistów innych dziedzin nauki od setek lat. Freud upatrywał ich we wrodzonej walce instynktów miłości i śmierci (dychotomia Eros-Tanatos). Inne koncepcje definiują agresję jako wyraz frustracji lub zachowanie wyuczone w procesie modelowania; modelem może być np. dorosły opiekun, bohaterowie filmów, gier komputerowych itd.
Zjawisko przemocy rówieśniczej w szkole
Agresja i przemoc w polskich szkołach należą niestety do smutnej codzienności - jak pokazują statystyki, styczność z zachowaniami agresywnymi miało ponad 80% uczniów, zaś prawie ⅓ z nich przynajmniej raz osobiście padła ofiarą przemocy. Co trzeci z nich doznawał prześladowań regularnie, przynajmniej kilka razy w tygodniu; wśród najczęściej występujących aktów przemocy znajdują się tu m.in. ataki fizyczne, przezywanie, obmawianie czy wykluczanie z grupy rówieśniczej.
Przemoc szkolna - ofiary i sprawcy
Dysproporcja siły to jedna z cech dystynktywnych aktów przemocy, dlatego jej ofiarami padają z reguły uczniowie słabsi fizycznie, nieśmiali i wycofani, nieposiadający bliskich przyjaciół i kolegów, okazujący bezradność wobec zastanych sytuacji. Wyróżniamy także typ ofiary prowokującej - zaczepnej, niespokojnej, wytwarzającej wokół siebie atmosferę napięcia i chaosu; jej zmienne nastroje bywają przyczyną konfliktów, a ogół zachowania może być odbierany przez otoczenie jako prowokujący.
Sprawcy przemocy wykazują silną potrzebę dominacji i podporządkowywania sobie innych, przy jednoczesnym niskim poziomie empatii oraz rozumowania moralnego. Sprawcy przemocy traktują jej stosowanie jako normę, uzasadniając ją potrzebą obrony własnych interesów w niebezpiecznym świecie.
Charakterystyczna dla sprawców przemocy jest także wysoka samoocena; osoby te lubią pełnić rolę lidera w grupie rówieśniczej, często otaczają się grupką kolegów, którym przewodzą (krąg ten często jednak wykrusza się wraz z dorastaniem jego członków).
Uczniowie należący do opisanej wyżej “świty” aktywnego sprawcy przemocy często wchodzą w rolę pasywnych sprawców przemocy: postawa ta przejawia się poprzez bierną obserwację zachowań agresywnych, usprawiedliwianie agresora, rekompensowanie braku pewności siebie poprzez silną identyfikację z grupą.
Wpływ grupy rówieśniczej na występowanie aktów przemocy
Grupa rówieśnicza spełnia ważną potrzebę przynależności, a panujące w niej zasady wpływają w znacznym stopniu na stan psychiczny jej członków - przebywanie w grupie rówieśniczej może więc przyczynić się zarówno do wzmocnienia, jak i do osłabienia zachowań agresywnych.
Jeśli lider grupy dopuszcza się aktów przemocy, inni członkowie mogą chcieć wzorować się na jego zachowaniach, upatrując w tym szansy na zdobycie jego aprobaty lub większej popularności wśród kolegów. Często występującym zjawiskiem jest również tzw. dyfuzja odpowiedzialności, czyli “rozmycie się” winy między wszystkimi członkami grupy, w której dochodzi do aktów przemocy.
Profilaktyka przemocy w szkole - co może zrobić nauczyciel?
Nauczyciel jako autorytet
Ponieważ postawa lidera grupy ma znaczący wpływ na kształtowanie relacji między jej członkami, bardzo ważna w kontekście zapobiegania przemocy jest rola wychowawcy klasy i nauczycieli. Pedagog powinien wyraźnie zaznaczać swoją przywódczą pozycję, a jednocześnie budować z uczniami relację opartą na szacunku, przestrzeganiu zasad i życzliwości.
Budowa opisanej wyżej relacji następuje m.in. poprzez:
okazywanie uczniom równego szacunku i zainteresowania ich sprawami;
modelowanie pozytywnych zachowań, np. reakcja na zaobserwowane obniżenie nastroju któregoś z uczniów, pomoc słabszym członkom grupy itd.;
równe traktowanie uczniów, przestrzeganie ustalonych zasad w odniesieniu do wszystkich członków grupy;
wyważone pochwały i krytykę, przekazywanie informacji zwrotnej w merytoryczny, pozbawiony wartościowania sposób;
otwarte przyznawanie się do błędów i rekompensata poszkodowanym na ich skutek osobom.
Integracja zespołu klasowego
Aby zminimalizować ryzyko występowania aktów przemocy w zespole klasowym, należy dbać o to, by każdy uczeń czuł się widziany i akceptowany. Wychowawcy mają do dyspozycji wiele narzędzi służących integracji klasy - wśród najczęściej stosowanych środków można wymienić m.in.:
zabawy integracyjne na wycieczkach szkolnych, lekcjach w terenie, lekcjach wychowawczych itd.;
rotacyjne rozsadzanie uczniów w klasie - cykliczna zamiana miejsc w ławkach służąca lepszemu poznaniu się członków grupy;
zajęcia w grupach - realizacja zadań lekcyjnych w obrębie kilkuosobowych zespołów;
organizacja wydarzeń specjalnych - urodzin uczniów, wizyt gości specjalnych na zajęciach, klasowych występów artystycznych itd. - z dbałością o zaangażowanie wszystkich członków grupy w ich przygotowanie i przebieg.
Jak reagować na akty przemocy w szkole?
Najgorsza reakcja na akt przemocy to brak reakcji: ignorowanie zachowań agresywnych i przemocowych jest odbierane przez ich sprawców jako przyzwolenie, co w efekcie prowadzi do ich powtarzania lub/i eskalacji. Żaden z aktów przemocy, nawet tych z pozoru drobnych i niewiele znaczących (np. przezywanie, przedrzeźnianie, kpiny), nie może więc przejść niezauważony przez nauczyciela: uczniowie muszą uzyskać jasny komunikat, że dla przemocy w grupie szkolnej nie ma miejsca.
Zasady właściwej reakcji na zachowania przemocowe:
reaguj natychmiast po zaistnieniu aktu przemocy, bez względu na jego okoliczności: masz pełne prawo i obowiązek zastosowania środków dyscyplinujących sprawcę przemocy także wtedy, gdy prowadzisz zajęcia w zastępstwie nauczyciela, obserwujesz sytuację na przerwie itd.;
przyjmij stanowczą, ale opanowaną postawę - zarówno nerwowość, jak i spokój nauczyciela udzielają się uczniom; zbyt gwałtowna reakcja może przełożyć się na dalszą eskalację problemu;
wyraźnie zaadresuj podjęte kroki jako bezpośrednią reakcję na konkretne zachowanie przemocowe.
W rozmowie ze sprawcą przemocy warto zawrzeć następujące komunikaty:
werbalny opis aktu przemocy (Asiu, słyszałam, że potargałaś zeszyt Magdy);
zaznaczenie swojej niezgody na przemoc (nie zgadzam się na niszczenie cudzych rzeczy);
odwołanie do zasad obowiązujących w grupie (ustaliliśmy, że nie dokuczamy i nie sprawiamy przykrości innym);
okazanie empatii wobec sprawcy przemocy (rozumiem, że coś Cię rozzłościło…);
wskazanie konsekwencji aktu przemocy (sprawiłaś Magdzie przykrość i kłopot, a jej mama będzie musiała wydać pieniądze na nowy zeszyt);
jasne sformułowanie swoich oczekiwań co do zachowania sprawcy przemocy (oczekuję, że przeprosisz Magdę i nie będziesz ruszała cudzych rzeczy bez pozwolenia);
zachęta do pozytywnego zachowania (jestem pewna/y, że dasz radę).
Zasady pomocy ofiarom przemocy w szkole
Natychmiastowa reakcja na akty przemocy jest niezwykle istotna także z punktu widzenia ofiary. Przerwanie przemocowych zachowań jest konieczne dla zapewnienia bezpieczeństwa nękanemu uczniowi, a w dalszej perspektywie - buduje jego zaufanie do nauczyciela i wzmacnia wiarę w to, że jego sytuacja może zmienić się na lepsze.
Wymierną pomoc niesie także szczera, empatyczna rozmowa, podczas której uczeń poczuje realne zrozumienie i wsparcie. Należy wówczas uważnie go wysłuchać i rzeczowo odnieść się do jego wypowiedzi, podkreślając brak jego odpowiedzialności za wystąpienie aktu przemocy - ta zawsze, bez względu na okoliczności, leży po stronie sprawcy.
Niezależnie od tego, jakie środki podejmują członkowie kadry pedagogicznej (nauczyciele, wychowawca, dyrektor, pedagog itd.) w celu rozwiązania zaistniałej sytuacji, należy na bieżąco informować o nich pokrzywdzonego ucznia. To kolejne działanie na rzecz budowy zaufania do instytucji i poczucia bezpieczeństwa u ofiary przemocy. Konieczność konsekwentnego doprowadzenia do końca podjętych działań jest kwestią oczywistą.
W rozmowie z ofiarą przemocy warto także zaproponować mu kilka sposobów właściwej reakcji na zachowania agresywne ze strony innych uczniów. Wśród sugestii tych mogą znaleźć się m.in. następujące wskazówki:
nie dawaj się prowokować, ignoruj nieprzyjemne komentarze lub obracaj je w żart;
nie pozostawaj sam na uboczu, trzymaj się większej grupy;
zwracaj się do pasywnych członków grupy, której przewodzi agresor, gdy nie ma z nimi lidera - zapytaj ich, dlaczego wybrali jako obiekt przemocy właśnie Ciebie;
pamiętaj, że nie jesteś winien występowania aktów przemocy ani nie zasługujesz na nie;
nie bój się szukać wsparcia u dorosłych: rodzice, nauczyciele, dyrektor szkoły są Twoimi sprzymierzeńcami.
Wideoszkolenia Edumaster - profilaktyka i zwalczanie przemocy w szkole
Tematu tak obszernego, jak przemoc szkolna, nie sposób wyczerpać w jednym artykule. Jeśli chcesz pogłębić swoją wiedzę na ten temat, zachęcamy Cię do skorzystania z oferty wideoszkoleń Edumaster: znajdziesz w nich zarówno przystępnie zaprezentowaną wiedzę teoretyczną, jak i wiele wskazówek, technik pracy oraz przykładów z autentycznego doświadczenia zawodowego naszych trenerów.
Agresja i przemoc w szkole - jak jej zapobiegać i chronić siebie oraz uczniów?
Agresja i przemoc szkolna - poznaj zasady skutecznej profilaktyki