Język inkluzywny - jak rozmawiać o nim z uczniami?

Język inkluzywny - co to znaczy?

Sam przymiotnik “inkluzywny” oznacza “obejmujący całość, przeznaczony dla wszystkich”. Idąc tym tropem możemy zdefiniować język inkluzywny jako język, który nikogo nie wyklucza, umożliwia określenie każdego człowieka - bez względu na płeć, narodowość, orientację seksualną czy sytuację życiową - w sposób obiektywny, bez wartościowania ani ocen.

Język inkluzywny - przykłady

W polskiej debacie publicznej najszerzej dyskutowanym zagadnieniem w ramach języka inkluzywnego są niewątpliwie feminatywy, czyli żeńskie formy nazw zawodów, piastowanych urzędów itd. (np. ministra, psycholożka, skoczkini narciarska). Język inkluzywny obejmuje także bezpośrednie zwroty do wszystkich członków grup złożonych z mężczyzn i kobiet (np. drogie studentki i studenci, czytałyście i czytaliście), a także określenia osób z różnego rodzaju wykluczeniami.

Zamiast formy “osoba niepełnosprawna” proponuje się formę “osoba z niepełnosprawnością”; “epileptyk” to “osoba z epilepsją”, zaś “bezdomny” - “osoba w kryzysie bezdomności”. Zabieg ten ma na celu zaznaczenie indywidualności podmiotu zamiast opierania jego osobistej tożsamości na wykluczeniu.

Język inkluzywny to także neutralne określenia przedstawicieli narodów, religii i grup etnicznych (np. Cygan - Rom, Murzyn - Czarny/Czarnoskóry). Wyrazem inkluzywności w tym obszarze jest również rezygnacja ze stereotypowych uproszczeń: zamiast określeń takich, jak “Azjata” czy “skośnooki” używamy precyzyjnych nazw narodowości (np. Japończyk, Tajka, Filipińczyk), pamiętamy, że nie każdy muzułmanin jest Arabem i odwrotnie.

Język neutralny płciowo

W ostatnich latach na sile przybrały dyskusje poświęcone językowi neutralnemu płciowo, w tym w odniesieniu do osób niebinarnych, dla których rodzaj gramatyczny męski i żeński są nieadekwatne. Wyróżniamy tu m.in. formy bezosobowe czasowników w trybie rozkazującym (np. proszę przeczytać niniejszy dokument, proszę o wypełnienie formularza) lub neutralnie skonstruowane formy rzeczowników (np. autor/autorka - osoba autorska). 

W użyciu pojawiają się również neutratywy, czyli słowa ukute na neutralne wersje słów nacechowanych płciowo, z alternatywnymi końcówkami fleksyjnymi (np. -um, -cze, -o). Na piśmie można spotkać się z tzw. iksatywami; termin ten oznacza zastępowanie znaków różnicujących rodzaj żeński i męski znakiem x, np. zrobiłxm, mojx partnerx. W miejscu litery x czasem używa się też placeholdera (np. zrobił_m) lub innych znaków. Warto przy tym zaznaczyć, że są to formy potencjalne, nieskodyfikowane w systemie gramatycznym języka polskiego.

Jak rozmawiać o języku inkluzywnym w szkole?

Wiele z wymienionych zjawisk językowych znajduje szerokie zastosowanie we wzajemnej komunikacji młodych ludzi. Formy inkluzywne, iksatywy i neutratywy coraz częściej pojawiają się w mediach społecznościowych i portalach internetowych; użytkownicy social mediów umieszczają na swoich profilach informacje o “swoich zaimkach”, czyli rodzajnikach, które w ich odczuciu najtrafniej opisują ich tożsamość płciową (np. ona/jej, ono/jego). 

Dyskusje na temat języka inkluzywnego często wywołują spore emocje, a poszczególne zwroty mają swoich zagorzałych zwolenników i przeciwników - także wśród młodzieży. Nastolatki stają przed wątpliwościami: których słów można używać, które są zakazane, i czemu to wszystko właściwie ma służyć?

O języku inkluzywnym warto więc rozmawiać, wyjaśniając nie tylko jego niuanse gramatyczne, ale przede wszystkim funkcje używanych w jego ramach form. Zajęcia poświęcone tej tematyce rozwijają ponadto różnorodne kompetencje kluczowe, w tym umiejętności krytycznego myślenia, analizy materiałów źródłowych i samodzielnego wnioskowania, a także wrażliwość społeczną i zrozumienie dla inności.

Język - żywy organizm

Ciekawym punktem wyjścia do dyskusji o funkcjach języka inkluzywnego jest wspólna analiza treści funkcjonujących w przestrzeni publicznej, np. w szkolnych podręcznikach i ogłoszeniach, mediach głównego nurtu, ulicznych plakatach i szyldach. Przyglądając się używanym w nich zwrotom adresatywnym i formom gramatycznym można wychwycić schematy komunikacyjne, do których jesteśmy przyzwyczajeni i które nie budzą naszych wątpliwości, lecz de facto nie obejmują swoim znaczeniem semantycznym wszystkich osób, których dotyczą (“drodzy uczniowie”, “dyrektor Iksińska” itd.)

Warto skupić się także na rozwiązaniach zwiększających inkluzywność języka, które zakorzenione są w uzusie równie mocno, jak powyższe przykłady: zapisy takie, jak “Czy był/a Pan/Pani…” w różnego rodzaju formularzach lub “Jak opisał(a)byś poniższy obraz” w zadaniach z podręczników nie dziwią przecież nikogo. Ćwiczenie to uświadamia uczniom, że omawiane zagadnienie jest “na tapecie” znacznie dłużej, niż przez kilka ostatnich lat, a język jest żywym, nieustannie ewoluującym wraz z jego użytkownikami narzędziem komunikacji.

Lekcja języka, lekcja empatii

Rozmowa na temat feminatywów jest dobrą okazją do dyskusji na temat stereotypów i uprzedzeń, przejawiających się m.in. poprzez bezrefleksyjne odrzucanie końcówek żeńskoosobowych w nazwach zawodów lub stanowisk uznawanych za tradycyjnie męskie. Warto przy tym zwrócić uwagę uczniów na fakt, że pod względem gramatycznym feminatywy zbudowane są poprawnie, zaś o ich użyciu powinna decydować przede wszystkim określana nimi osoba. Niektóre widzą bowiem w nich symboliczne otwarcie danego zawodu dla wszystkich, inne nie uważają ich za niezbędne, kierując się myślą “profesjonalizm nie ma płci”.

Kluczem właściwego wyboru formy adresatywnej - a co za tym idzie, skutecznej komunikacji - jest otwartość, empatia i chęć zrozumienia drugiego człowieka. Myśl tę warto przekazywać uczniom zarówno w kontekście języka inkluzywnego, jak i ogólnego funkcjonowania w społeczeństwie.

Język inkluzywny w webinarach Edumaster

Język inkluzywny jest jednym z tematów, które podczas swoich wideoszkoleń porusza Dariusz Pysz-Waberski - seksuolog, psychoterapeuta, ekspert w zakresie zagadnień związanych z niezgodnością płci. Serdecznie zapraszamy do zapoznania się z ich treścią!